(tritons, meerminnen en meermannen)
Montelbaanstoren
De Uithangteekens schrijft hierover: “de Montelbaanstoren heeft nog den gewapenden Meerman, herinnerende den tijd, toen die toren aan een uithoek tegen ’t Y stond, en tegenover zich de werven en de magazijnen had der Admiraliteit en der Oostindische Compagnie, waar toen de echte meermannen werden uitgerust.“(JvL 293)
Een meerman als windwijzer op de Montelbaanstoren, half mens half vis. Zomaar een meerman of een triton? Triton was een zoon van Amphitrite en Poseidon. Hij reed over het water met paarden en zeemonsters en blies op de kinkhoorn, een schelp, om te golven tot bedaren te brengen. Maar deze meerman heeft een schild en een zwaard net als op het afgebeelde tegeltje.
Waarom een meerman of triton op de toren? Om de zee te kalmeren, maar ook een verwijzing naar de oudheid. De oudst bekende windwijzer was een Triton, die één à twee eeuwen voor het begin van onze jaartelling op een toren stond in Athene: de toren van de winden. De toren is achtkantige en precies op de acht windstreken gebouwd, en zo fungeert de hele toren als uurwerk. (bron: Wikipedia). Ook de Montelbaanstoren is achtkantig, althans het bovendeel, maar het noorden zit ongeveer tussen de wijzerplaten aan de kant van de Binnenkant. Dit kan uiteraard allemaal toeval zijn.
Tot nu toe heb ik niet veel afbeeldingen gevonden van een meerman met schild, terwijl ze wel in Amsterdam op verschillende plaatsen te vinden zijn als gevelversiering, met of zonder schelp, bijvoorbeeld op de Herengracht 508-510, Keizersgracht 615 en de KNSM-laan (Amphitrite door Albert P. Termote, 1956) maar ook op het Paleis op de Dam.
Maar sinds wanneer zit Triton op de Montelbaanstoren? Waarschijnlijk vanaf het begin van de zeventiende eeuw, toen de spits op de toren is gezet (prent Ludof Bakhuysen hieronder). Op de meeste oude prenten is de windwijzer niet meer dan een vage vlek. De wijzer is met het blote oog ook niet heel duidelijk te zien. Als er iets meer te zien is dan een vlek, staat er meestal een haan.
De toren staat hoek Oudeschans-Waalseilandgracht
Op foto’s van Cor Jaring uit 1970 is waarschijnlijk windwijzer Triton te ontwaren. Deze foto’s zijn te zien in de Beeldbank van het Stadsarchief
Beurs Hendrick de Keyser (afgebroken)
Jacob van Lennep: “Toen, vóór 1668, de Amsterdamsche Beurs nog met een tamelijk hoogen toren voorzien was, voerde deze een Meerman met schild en zwaard tot windwijzer; – denkelijk een zinspeling op den toestand in den tijd der stichting, toen de koopvaardij gewapend werd gedreven.” (p. 292)
De beurs van Hendrick de Keyser is gebouwd tussen 1608 en 1611 – in dezelfde periode als de spits van de montelbaanstoren en de haringpakkerstoren, die (waarschijnlijk) ook van Hendrick de Keyserzijn. Alledrie met een bijzondere windwijzer: twee Tritons en een haring. De beurs was gedeeltelijk gebouwd op brugbogen, die uiteindelijk niet bestand bleken tegen het gewicht van het gebouw. De beurs is in 1837 gesloopt. Alleen het Beurspoortje aan het Rokin herinnert nog aan de beurs. Op Wikipedia is een uitgebreid lemma gewijd aan de zeer interessante geschiedenis van het gebouw.
Oostkant van de Dam-Rokin
De triton op de toren van de beurs van Hendrick de Keyser hierboven komt van de ets en gravure uit de collectie Atlas Spitsgerber. Ets en gravure van Bolswert, Boetius Adamsz., Colijn, Michiel (uitgever van 1608-1635) en is gedateerd op 1609. De windwijzer is ook op vele andere afbeeldingen van de beurs terug te vinden.
Oude of tweede waag (afgebroken)
Zie ook Fortuna SMN
Fortuna en Neptunis, twee belangrijke symbolen voor Amsterdam. Neptunis, een zeegod met een paard, die net als Triton de golven tot bedaren kan brengen. En als Poseidon de vader van Triton.`Fortuna was in de Romeinse Oudheid de godin van het geluk,
Aanvankelijk stond de waag op de Dam. Het gebouw hiernaast is de tweede waag, gebouwd in 1565 en volledig verbouwd in 1775. De huidige waag op de Nieuwmarkt heeft de functie van waag in 1618 overgenomen.
Op de volledige gravure is links het Oude Stadhuis te zien met daarop de windwijzer, een scheepje.
Ceciliaklooster (hotel The Grand)
Windwijzer op de dakruiter van het voormalig Ceciliaklooster, nu onderdeel van hotel The Grand, voor die tijd dus van het stadhuis, en daarvoor van de Admiraliteit.
De dakruiter is te zien vanuit de binnenplaats van het hotel en enigszins vanaf de Oudezijds Voorburgwal.
Jacob van Lennep schrijft hierover: “… heeft het spits torentje op het hedendaagsche Stadhuis een Triton tot windwijzer, en wel, omdat in het oude St. Ceciliën-kerkje, waarop dit torentje stond, weleer ‘’t Comptoir van ’t Convooi’ gevestigd was.” (JvL 292)
Concertgebouw
Geen windwijzer, deze meermin met haar bazuin, maar ze zit zo mooi op het Concertgebouw (aan de achterkant) dat ze er toch bij mag. Ze is van verguld zink.
verder naar andere windwijzers:
